نورالسّلام

آیا می توان برای ارزش های خبری، تعریفی بر مبنای اصول و آموزه های فقاهت اسلامی ارائه کرد؟ جایگاه حقیقی خبر و رسانه در اندیشه های فقهی کجاست؟ متأسفانه، گاه آنچه را به عنوان ارزش های خبری می شناسیم و ارائه می دهیم، صرفاً نوعی برداشت از نگاه و تفسیر کارشناسان غربی در حوزه رسانه است.

بدیهی است که استفاده از این نوع تعریف ها و تفسیرها، در سایه بی توجهی به ظرفیت های فقه اسلامی در حوزه رسانه یا بومی نکردن ارزش های خبری که در ذهن برخی از اصحاب رسانه نهادینه شده است، عوارض و پیامدهایی برای جامعه رقم خواهد زد.

یکی از این پیامدهای ناخوشایند، جهت دادن به ذائقه خبری جامعه بر مبنای ارزش های خبری بیگانه است. با این وصف، طبیعی است که برای یافتن تعریف منطقی و مبتنی بر ارزش های اسلامی، از خبر و مفاهیم مرتبط با آن ناگزیر از بررسی رویکرد فقهی به این مقوله حساس هستیم.

بررسی راهکارهای کارشناسانه برای رسیدن به مقصود مطلوب در این حوزه، دستمایه برگزارکنندگان نشست تخصصی «فقه و رسانه های خبری» بود .

فقیه قرن بیست و یکم چگونه به خبر نگاه می کند؟

 نخستین سخنران این نشست، حجت الاسلام والمسلمین فخار طوسی، استاد حوزه علمیه قم و مدرس دانشگاه بود. وی در ابتدای سخنان خود، ضمن تأکید بر اهمیت خبر و مباحث خبری در جهان امروز، گفت:

مسئله ای که حائز اهمیت و درخور توجه است، نگاه فقهی به موضوع خبر و ارزش های خبری است. فقیهی که در هزاره سوم و قرن بیست و یکم زندگی می کند، چگونه به خبر نگاه می کند؟ چه تصوری از موضوع خبر دارد و چه دریافتی از آن می کند؟ حجت الاسلام فخار طوسی با بیان این که شارع مقدس در دو حوزه سیاست های کلی و احکام شرعی، موضوع خبر را مورد توجه قرار داده است، به اصول مهمی در حوزه سیاست های کلی، مانند عدالت در گردش اطلاعات و اعمال مصلحت اندیشی در پخش اطلاعات و اخبار اشاره کرد و افزود:

شارع هم درباره مبداء خبر، هم درباره مقصد خبر و هم درباره خود خبر، قوانینی را در قالب احکام ارائه کرده است. وی پیروی نکردن برخی اصحاب رسانه از احکام و دستورات اسلامی را علت بروز مسائل و مشکلات فعلی در بعضی رسانه های عمومی کشور دانست.

پیامدهای مطالعه انتزاعی نهاد رسانه

حجت الاسلام فخار طوسی در ادامه سخنانش، چالش های رسانه های خبری را بررسی کرد و ضمن اشاره به چالش های بیرونی این رسانه ها و اهمیت توجه به آن ها، به توضیح مفهوم چالش های بیرونی پرداخت و گفت:

چالش های بیرونی عبارت از مناسبات نهاد رسانه با سایر نهادهای اجتماعی است. نتیجه این تعریف، مطالعه نهاد رسانه در ظرف اجتماع هدف خواهد بود. ما معمولاً نهادهای اجتماعی را به صورت انتزاعی مطالعه می کنیم؛ به این معنا که هنگام بررسی نهاد رسانه، فارغ از اینکه در چه جامعه ای در حال مطالعه هستیم و چه مناسباتی بین نهادهای آن جامعه حاکم است، به مطالعه و بررسی نهاد رسانه می پردازیم.

مسئله این است که بعد از این بررسی، با استفاده از همین تحقیق انتزاعی، مجموعه ای از احکام کلی و انتزاعی را صادر می کنیم و همین احکام، مبنای قانونگذاری ما می شود و رفتار حرفه ای ما را تنظیم می کند.

وی با اشاره به برخورد انفعالی با مسائل مربوط به حوزه رسانه در جامعه، به علت نگاه انتزاعی به این موضوع، افزود: متأسفانه ما نظرات و تحلیل هایی را که صاحب نظران بیگانه برای نهادهای مختلف اجتماعی، مانند نهاد رسانه، ارائه کرده اند، مبنا قرار می دهیم.

نهایت هنرمان این است که همین نظرات و تحلیل ها را با لعابی اسلامی بپوشانیم و به کارکردهایی که آن ها برای رسانه طرح کرده اند، با چند حدیث و روایت مُهر تأیید بزنیم. بدیهی است که نتیجه چنین رویکردی بسیار ناپخته و معیوب خواهد بود.

این وضعیت، نتیجه مطالعه انتزاعی نهادهای اجتماعی است. پرسشی که باید پیش از ورود به عرصه مطالعه نهادهای اجتماعی، مانند رسانه های خبری، به آن پاسخ بدهیم، این است که تعریف و تبیین کارکرد نهاد مورد مطالعه، در چه جامعه ای انجام گرفته است؟

اگر به این پرسش به شکلی دقیق پاسخ دهیم، آنگاه خواهیم دید که برخی از الگوهایی که برای رسانه های خبری تجویز می شوند، اساساً، در جامعه هدف، کارکردها و تعریف هایشان را از دست می دهند. به عبارت دیگر، تعریفی که ارائه شده است، در جامعه هدف به شدت منقلب می شود و تغییر می کند.

تعریف جرم مطبوعاتی با استفاده از مفهوم دینی «آسیب های خبری»

در ادامه این نشست، دکتر حسن بشیر، دانشیار دانشگاه امام صادق(ع) در سخنانی به ظرفیت های خبری فقه اشاره کرد. وی با اشاره به تعریف اسلام از خبر، به بررسی تفاوت های میان خبر و اطلاع رسانی و تبیین آن با استفاده از مصادیق عینی، برای حاضران پرداخت.

دکتر بشیر با اشاره به معانی مختلف خبر در منابع دینی و به ویژه قرآن کریم، مطالعات فرارشته ای را یکی از راه های دستیابی به تعریف های دینی برای حوزه هایی مانند رسانه های خبری دانست.

وی به صورت مصداقی به تشریح معانی واژه «نبأ» در قرآن پرداخت و آن را الگویی برای تعریف خبر براساس آموزه های دینی دانست. دکتر بشیر با اشاره به تأکید اسلام بر حفظ حریم خصوصی افراد و در نظر گرفتن مصلحت جامعه در انتشار اخبار، به ارائه تعریف اسلامی خبر پرداخت و گفت:

بر مبنای آموزه های اسلامی خبر عبارت است از پیام رسانیِ آگاهی دهنده، عبرت انگیز و مفیدی که حرمتِ افراد در جامعه را مورد توجه قرار داده است و امانتداری در انتقال اطلاعات را بر اساس اخلاق فضیلت محور اسلامی، ملاک عمل قرار می دهد.

وی ضمن بررسی آسیب شناسی خبر در آموزه های دینی، آسیب های زبانی(مانند دروغ و دشنام)، آسیب های رفتاری (مانند شایعه سازی) و بی توجهی به اهداف اسلامی(مانند در نظر نگرفتن منافع عمومی) را به عنوان انواع آسیب های خبری از دیدگاه اسلام معرفی کرد و گفت: با توجه به این آسیب های خبری، بر اساس آموزه های دینی، می توان جرم مطبوعاتی را تعریف و از آن برای تدوین قوانین مربوطه استفاده کرد.

 در ابتدای این نشست، وحید اقدسی، کارشناس امور رسانه، در سخنانی به بیان انواع ارزش های خبری پرداخت و لزوم پرداختن به موضوع «فقه و رسانه های خبری» را برای حاضران تشریح کرد.

منبع: فارس