قرآن در بینش امام رضا (ع)
قرآن کریم در اندیشه، گفتار و کردار اهلبیت تجسّم و عینیت تمام یافته است
و سیره کریمانه و سخن حکیمانه ایشان، مستقیم یا غیر مستقیم، روشنگر کتاب الهی در ابعاد گوناگون آن است؛ از این رو یکی از رسالتهای مهم امامان معصوم(ع) تبلیغ دین، بیان احکام و تفسیر قرآن بوده است. میراث قرآنی و تفسیری باقی مانده و ارزشمند از وجود مبارک امام رضا علیه السلام از نمونههای اعلی و عظیم ذخایر قرآنی تفسیر معصومان است و از آن جا که لطف و حکمت خداوند متعال همواره اقتضا کرده انسان را در پهنه طبیعت، بیراه و راهبر، رها نکند، میراث قرآنی را در میان خاندان نبوت دست به دست نموده تا به هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام رسید و آن امام همام، وارث کتاب الهی و مفسّر راستین قرآن شد و اکنون دوازدهمین حجت، امام عصرعلیه السلام میراثدار آن است. به فرموده امام صادق علیه السلام پیوسته خداوند از میان ما خاندان، کسی را بر می گزیند که کتاب او را از آغاز تا به انجامش میآموزد.[1]
در این مقاله با نگرشی به سیره قرآنی و تفسیری امام رضا علیه السلام، بیاناتی که ایشان به طور مستقیم در باب قرآن کریم و تفسیر و فهم آن فرمودهاند، میپردازیم.
بخش عمدهای از گفتار و سیره حضرت
رضا علیه السلام به شکل
مستقیم یا غیر مستقیم به شرح، تبیین
و عینیت بخشیدن کتاب خدا اختصاص دارد؛
بنابراین، میتوان در دیدی فراتر به
گزارش، شرح و تفسیر قرآن در بیانات
امام رضا علیه السلام پرداخت. آنچه
از ایشان در ابواب مختلف فقه یاد شده،
به گونهای تبیین و تفصیل ایات
الاحکام و اوامر و نواهی الهی است یا آنچه درباره توحید، نبوت،
امامت، معاد، ایمان و کفر و دیگر مسائل اعتقادی به جای مانده است، شرح
و بسط معارف اعتقادی قرآن است. اندرزها، آداب و اخلاق کریمانه امام رضا
علیه السلام نیز توضیح آیههای اخلاقی قرآن میباشد.
تفسیر
آیات قرآنی
سیره و روایات تفسیری باقیمانده از عالم آل محمد گنجینه بسیار ارزشمند و دست مایه بسیار مهم برای مفسران و علاقهمندان به تفسیر قرآن به شمار میرود. ما به اختصار نمونههایی را ذکر مینماییم:
- امام هشتم در تفسیر آیه شریفه «الذی جعل لکم الارض فراشاً والسّماء بناءً»[14] فرموده است:
«یعنی زمین را با طبایع و ابدان شما سازگار و موافق قرار داد و آن را گرم و سوزان نساخت تا شما را بسوزاند، و بسیار سرد قرار نداد تا شما را منجمد گرداند، هوای آن را زیاد خوشبو نکرد تا سرهای شما به درد اید، و زیاد بد بو نساخت تا شما را هلاک کند، آن را مانند آب نرم روان قرار نداد، تا در آن غرق شوید، و زیاد سخت وصلب نیافرید تا نتوانید خانه و ابنیه و قبرهای مردگان در آن بسازید، بلکه خداوند متعال بخشی از آن را به اندازهای که از آن سود برید، و آرامش یابید و بدن ها و خانههایتان بر آن قرار گیرد، سفت و سخت آفرید. «والسّماء بناءً» ؛ یعنی بر بالای سر شما آسمان را سقفی محفوظ بنا کرد، و خورشید و ماه و ستارگان[15] آسمان را برای مصلحت و منفعت شما، به چرخش و گردش در آورد.» - حضرت امام رضا علیه السلام در مورد معنای «ختم الله علی قلوبهم» فرمودند: «ختم به معنای طبع است که به عنوان عقوبت عصیان و کفر کافران بر قلبهای آنان زده میشود. چنان که میفرماید: «بلکه خداوند متعال بر قلوب آنان مهر زده است به سبب کفر آنان، پس ایمان نمی آورند مگر اندکی.»»[16]
- امام هشتم علیه السلام در پاسخ سؤال ابن فضال در مورد آیه شریف « کلا انّهم عن ربّهم یومئذٍ لمحجوبون» فرمودند:
«خداوند متعال هرگز وابسته به مکانی نشده و در محلّی حلول نمیکند که موجب محجوب بودن بندگان از او باشد، ولکن در اثر معاصی از اجر و ثواب پروردگارشان محجوب میشوند».[17] - حضرت امام رضا علیه السلام در معنای «ترکهم فی ظلمات»در آیه شریفه از سوره بقره فرمودهاند: «خداوند متعال چنین نیست که بدون جهت کسی را ترک و از او اعراض کند، ولی چون دید که آنان (کفّار) از کفر و گمراهی و انحراف و طغیان خود دست نمیکشند، نظر لطف و معاونت هدایت را از آنان قطع میکند و آنان را به خود و به اختیار خود وا میگذارد».[18]
- ابن فضال: «وسألته الرضا علیه السلام عن قوله الله عزّوجلّ: «و مکروا و مکرالله»[19] و «یخادعون الله و هو خادعهم»[20] فقال: انّ الله تعالی لایمکرو لا یخادع، و لکنّه تعالی: یجازیهم جزاء المکرو الخدیعه، تعالی الله عمّا یقول الظالمون علوّاً کبیراً»: ابن فضال گوید از امام رضا علیه السلام در مورد معنای مکر و خدعه پروردگار پرسیدم: آن حضرت در پاسخ فرمودند:
«پروردگار به کسی مکر و خدعه نمیکند. معنای مکر و خدعه پروردگار آن است که وقتی مردم مکر و خدعه در مقابل برنامههای الهی کنند خداوند مطابق اعمال آنها، آنان را مجازات میکند».[21]
ارائه معنای واژگان
از
دیگر روشها و معیارهای تفسیری امام
رضا علیه السلام در تبیین پیامها و نکات آیات شریفه قرآنی، آوردن جملهها و عباراتی در ذیل ایهها
جهت معنا نمودن واژگان و
اصطلاحات قرآنی و بیان مقصود خداوند متعال و رفع ابهامهای مردم در زمینه فهم قرآن میباشد.
حضرت رضا علیه السلام از امام صادق
علیه السلام نقل میکند آن حضرت درباره «اهدنا
الصراط المستقیم»فرمود:
«أرشدنا الی الطریق المستقیم».
«یعنی ما را به راه راست رهنمون باش تا پایبند و ملازم طریقی
باشیم که به حجّت تو منتهی میشود. و به دین تو میرسد و ما را از پیروی هوا
و اخذ به رای خود که منجر به هلاکت و تباهی میشود باز میدارد».[22]
امام رضا علیه السلام در بیان مذکور ضمن تبدیل آیه قرآن
به معادل لغوی آن، تبیین میکنند که صراط مستقیم راهی است که در مسیر حجت خدا
باشد و هوا جویی و خود رای در دین، گمراهی و تباهی است.
امام علی بن موسی الرضا علیه السلام
درباره «فاصفح الصفح الجمیل»[23] فرمودند:
«صفح جمیل، گذشتی است که در او مؤاخذه و عقاب نباشد.»[24]
درباره «خذوا
زینتکم عند کلّ مسجد»[25] نیز از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمود:
«زینت یعنی لباس؛ بنابراین، معنای آیه این میشود که هنگام
نماز و حضور در مساجد، لباسهای نیکو و زینتی خود را بپوشید».[26]
از حضرت امام رضا علیه السلام درباره «و ما یؤمن أکثرهم بالله الاّ و هم مشرکون»[27] پرسیده شد.
فرمود: «شرکی است که به حدّ کفر نمیرسد.»[28] در این ایه کریمه آمده: «بیشتر آنان به خدا ایمان نمیآورند مگر آنکه برای او شریک
میگیرند.» این سؤال پیش میاید که چگونه در حالی که مشرکاند،
ایمان دارند. پاسخ امام رضا علیه السلام میفهماند که مقصود از شرک مذکور در این
ایه، شرکی است که
با ایمان قابل جمع است و به حد کفر نمیرسد.